Na płycie znajduje się napis: NARODOWE SIŁY ZBROJNE ŻOŁNIERZOM ODDZIAŁU „ORŁA” POLEGŁYM W WALKACH Z SOWIECKIM OKUPANTEM 28 CZERWIEC 1948 r. Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) stanowiły jedną z organizacji wojskowych związanych z obozem narodowym. Powstały 20 września 1942 roku z połączenia „Związku Jaszczurczego” i części Narodowej Organizacji Wojskowej (której członkowie nie chcieli połączyć się z Armią Krajową) oraz kilkunastu mniejszych organizacji o charakterze narodowym. Główne cele polityczno-wojskowe NSZ określone zostały w Deklaracji z lutego 1943 r.

Szczegółowy Przebieg działań wojennych.

NARODOWE SIŁY ZBROJNE DEKLARACJA NSZ są formacją ideowo-wojskową Narodu Polskiego. NSZ skupiają w swych szeregach, niezależnie od podziałów partyjnych, wszystkich Polaków zdecydowanych na bezwzględną walkę z każdym wrogiem o Państwo Narodu Polskiego w należnych Mu powiększonych granicach, oparte na zasadach sprawiedliwości i moralności chrześcijańskiej. NSZ - zbrojne ramię Narodu Polskiego, realizując wolę jego olbrzymiej większości, stawiają za swój pierwszy cel, zdobycie granic zachodnich na Odrze i Nysie Łużyckiej, jako naszych granic historycznych, jedynie i trwale zabezpieczających byt i rozwój Polski.

Do tego celu NSZ dążyć będą bezpośrednio i natychmiast po złamaniu się Niemiec i po wypędzeniu okupantów z Kraju. Nasze granice wschodnie, ustalone traktatem ryskim, nie mogą podlegać dyskusji. NSZ, stając na straży bezpieczeństwa i porządku odbudowującego się państwa, wystąpi zdecydowanie przeciw próbom uchwycenia władzy przez komunę oraz przeciw wszelkim elementom anarchii i ośrodkom terroru politycznego, niedopuszczającego do stanowienia przez Naród Polski o Jego ustroju i formie rządów.

NSZ jako formacja ideowo-wojskowa są zawiązkiem przyszłej Armji Narodowej. Szkoląc oraz wychowując oficerów i szeregowych w duchu Polskiej Ideologii Wojskowej, NSZ przygotowują kadry, których zadaniem będzie stworzenie wielkiej nowoczesnej Armji Narodowej. W chwili obecnej NSZ poza pracami organizacyjno-wyszkoleniowemi, prowadzą walkę konspiracyjną z okupantem i likwidują dywersję komunistyczną. W razie gdyby akcja niemiecka zagrażała nam masowem wyniszczeniem NSZ pokierują zbiorowym oporem społeczeństwa. Właściwy czas dla ogólnonarodowego powstania uwarunkowany będzie załamaniem potęgi militarnej Niemiec i musi być uzgodniony z naszymi aliantami. NSZ dążą do scalenia akcji wojskowej w kraju pod rozkazami komendanta Sił Zbrojnych w Kraju. Cele specjalne zawarte w Deklaracji NSZ oraz względy konspiracyjne uzasadniają zachowanie odrębności oddziałów NSZ w ramach Sił Zbrojnych w Kraju https://nsz.com.pl/index.php/dokumenty?start=20

Wieś Grodzisk znajduje się w województwie mazowieckim, gminie Mrozy. W tych okolicach na przełomie 1939 i 1940 roku mrozowskie koło Stronnictwa Narodowego zaczęło prowadzić działalność konspiracyjną. To wtedy utworzono oddział zbrojny Narodowej Organizacji Wojskowej. Formacja ta w 1942 roku została przekształcona w Narodowe Siły Zbrojne pod dowództwem Mariana Gadomskiego ps. „Niedźwiadek”. Był to jedyny działający po wojnie oddział NSZ na ziemi mińskiej. Następnie dowództwo nad oddziałem przejął Zygmunt Jezierski ps. „Orzeł”. Z. Jezierski już jako nastolatek angażował się w działalność konspiracyjną – wcześniej należał do „Hufców Polskich”, młodzieżowej konspiracyjnej organizacji harcerskiej.
26 lipca 1944 roku do Mrozów wkraczają wojska sowieckie. Działalność oddziału Mariana Gadomskiego miała miejsce od 1945 r. i trwała do 3 czerwca 1948 roku. W latach tych oddział liczył 56 zaangażowanych w walkę partyzancką żołnierzy. Dodatkowo był wspierany przez 35 współpracowników organizujących potrzebną pomoc w tym m. in. dostarczaniu informacji. Początkowo oddział M. Gadomskiego podzielony był na dwie grupy: dywersyjno-egzekucyjną (miała za zadanie wykonywanie wyroków śmierci zatwierdzonych przez M. Gadomskiego) pod dowództwem Eligiusza Malesa ps. „Zawierucha”, oraz drygą wypadową (miała za zadanie organizację akcji w celu pozyskania pieniędzy, żywności itp.) dowodzoną przez Zdzisława Wiewiórskiego, a następnie Zygmunta Jezierskiego.
Działalność NSZ wiązała się z organizacjami akcji likwidacji członków PPR, funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa, ale także karano tych, którzy zbyt chętnie współpracowali z władzą komunistyczną. Dążono do wyeliminowanie jak największej liczby osób służących władzy. Natomiast w celu pozyskania środków potrzebnych do utrzymania oddziału organizowano napady na urzędy miejskie, gminne albo inne podmioty.
Oddział „Orła”


W lutym 1947 roku komunistyczny sejm ogłosił Ustawę o amnestii. (zob. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19470200078/O/D19470078.pdf ). W wyniku tych działań wzmógł się terror i represje względem ujawnionych żołnierzy oraz za sprawą pozyskanych w przesłuchaniach informacji. Jesienią powraca do Mrozów Marian Gadomski, który na nowo organizuje partyzancki oddział NSZ tym razem jednak pod dowództwem por. Zygmunta Jezierskiego ps. „Orzeł”. W maju 1948 roku w skład oddziału weszło 14 żołnierzy z Mrozów oraz Warszawy. Oddział był dobrze uzbrojony, broń i amunicję gromadzono już od listopada 1947 r. Magazyn z zaopatrzeniem znajdował się w zagajniku sosnowym koło wsi Kruki. Opiekował się nim Władysław Kurowski (aresztowany 8 czerwca 1948 r.). Przechowywano w nim: dwa km, dziewięć automatów PPśza, cztery automaty MP-43, 40 automatów MP-40, jeden sten, pięć karabinów produkcji sowieckiej, dziewięć kbk Mauser, 19 granatów, trzy miny, a także różnego rodzaju amunicja i części zapasowe do broni47”
Dobrze uzbrojony oddział prowadził swoje działania na znacznych obszarach, które obejmowały powiat miński, węgrowski, garwoliński, siedlecki i łukowski. Spora ruchliwość jednostki miała na celu zmylenie przeciwnika i utrudnienie prowadzonego pościgu.

Od listopada 1947 do czerwca 198 roku oddział przeprowadził 22 akcje. Jedna z ważniejszych rozegrała się 1 kwietnia 1948 r. kiedy to pod Trzebuczą w powiecie węgrowskim odbito transport więźniów przewożonych z PU BP w Węgrowie do Warszawy. Rozbrojono konwój KBW oraz zlikwidowano dwóch funkcjonariuszy UB: oficera śledczego ppor. Romana Dobiszewskiego i kaprala Wacława Kamińskiego. Informację o tej akcji zamieszczono w sprawozdaniu Urzędu Bezpieczeństwa z 1 kwietnia 1948 r., :
(...) na szosie(...) osobowy oddział zbrojny pod dowództwem Jezierskiego, ps. „Orzeł” dokonał napadu na samochód PUBP w Węgrowie, w którym znajdowało się 6-ciu żołnierzy KBW i 6-du funkc. UB - wśród nich oficer śledczy ppor. Dobieszewski Roman i kpr. Kam iński Wacław konwojujących 4-ch zatrzymanych przestępców. Bandyci strzelając z ukrycia, otoczyli samochód, zmuszając funkc. SB i żołnierzy do opuszczenia wozu Następnie przystąpili do rozbrajania i legitymowania wyżej wymienionych (...) „Orzeł” strzałami z posiadanego pistoletu zabił ppor. Dobiszewskiego, zaś Rześkiewiczouń, ps. „Grot” i Braunowi, ps. „Dżon” rozkazał zastrzelić kpr. Kamińskiego. Po załadowaniu broni na samochód, bandyci odjechali w kierunku powiatu siedleckiego, gdzie obawiając się pościgu pozostawili samochód, w tym czasie kierowca korzystając z zamieszania zbiegł.

Likwidacja oddziału „Orła” miała miejsce 3 czerwca 1948 roku w Grodzisku. 13 osobowy oddział „Orła” znajdował się wtedy w Lubominie w zagrodzie Feliksa Lipińskiego. Wroga grupa operacyjna składała się z żołnierzy KBW i funkcjonariuszy UB i MO. Śmierć poniosło 4 podkomendnych Z. Jezierskiego: Henryk Kwapisz, ps. „Ojciec”, „Hrabia”, Tadeusz Brzozowski, ps. „Czarny”, Czesław Kania, ps. „Skrzetuski”, i Wiktor Zając. Aresztowano: Czesława Gałązkę, ps. „Bystry”, Eugeniusza Patkę, ps. „Kola”, Zbigniewa Różanowskiego, ps. „Marynarz”, Józefa Łukaszewicza, ps. „Kruk” i Jana Artura Kochańskiego, ps. „Zośka”. Jedynie samemu, ciężko rannemu, Jezierskiemu udało się uciec. Pomocy udzielił mu Tadeusz Gruszczyński, ps. „Drwal”. Po dwugodzinnej walce, w wyniku której czterech bandytów zostało zabitych (Brzozowski, ps. „Jastrząb”, Koczkowski ps. „Czarny”, Kwapisz, ps. „Ojciec” i Zając, ps. „Hrabia”), dziewięciu pozostałych bandziorów ujęto (Różanowski, ps. „Marynarz”, Kozłowski, ps. „Dąb”, Braun, ps. „Dżon”, Markosik, ps. Wichura”, Łukaszewicz, ps. „Kruk”, Kochański ps. „Zośka”, Grzywacz, ps. „Cygan” i Cz. Gałązka, ps. „Bystry”. Jedynie Jezierski, ps. „Orzeł” zdołał zbiec z miejsca walki porzucając automat MP Jezierski został aresztowany 19 stycznia 1949 roku w Łodzi. W dniu 31 maja 1949 Wojskowy Sądy Rejonowy w Warszawie wydał wyrok skazujący go na karę śmierci, którą wykonano 28 sierpnia 1949 r. w więzieniu mokotowskim.

Przekazy Archiwalne.

Fundacja pomnika.

Pomnik postawiono z inicjatywy Eligiusza Malesy pseudonim „Zawierucha”, harcerza, żołnierza NSZ. E. Malesa był w latach 1945-1947 zastępcą dowódcy „Akcji Specjalnej”. Jako przyjaciel żołnierzy z oddziału „Orła” i wraz z pomocą byłych żołnierzy NSZ z okolic Mrozów (również nielicznych członków oddziału „Orła”, którym udało się przeżyć stalinowskie więzienie) postawił pomnik. Jak podaje Tomasz Szczerbicki. Każdego roku w rocznicę bitwy przy pomniku spotykają się dawni towarzysze broni a w pobliskiej parafii ksiądz odprawia msze w intencji żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych.

Prawna Ochrona miejsc pamięci narodowej.

Pomnik znajduje się w wykazie obiektów dziedzictwa kulturowego i dóbr kultury współczesnej na terenie gminy Mrozy. Stan na 15.09.2010 r.

Zagrożenia.

Możliwość wystąpienia nieznanych mogił wojennych.

Lokalizacja na mapie.

 

Literatura:

Szlak Niepodległości jest narzędziem edukacyjnym stworzonym przez Fundację na rzecz Krajobrazu Kulturowego.

Szlak pomyślany został jednocześnie jako Przewodnik Turystyczny, narzędzie edukacyjne na potrzeby organizacji terenowych gier historycznych oraz element realizacji misji naszej Fundacji związanej z ochroną miejsc pamięci narodowych zaś szczególnie grobów i cmentarzy wojennych.