|
 |
Od 1914 do sierpnia
1915 roku wcielono
do rosyjskiego
wojska 35 mężczyzn
starogrodzkich w
wieku od 18 do 45
lat. Walczyli oni za
nie swoją sprawę,
często przeciwko
swoim rodakom. Wśród
Starogrodzian na
froncie ponieśli
śmierć :
Andrzej Adamiec,
Jan
Burek,
Jan Czmoch s.
Józefa.
|
Szczegółowy
Przebieg działań
wojennych.
W sierpniu 1915 roku
wojska rosyjskie
wycofały się z tych
obszarów, jednak na
ich miejsce
wkroczyły wojska
austriackie.
Sytuacja wsi była
trudna. Ludność
zmuszona została do
świadczenia wysokich
kontyngentów
zbożowych, mięsnych
oraz transportowych
na potrzeby
okupanta. Nadwyżki
płodów rolnych
podlegały
obowiązkowej
sprzedaży
(pominięcie jej
skutkowało
konfiskatą i karami)
na potrzeby
okupanta, który
jednak płacił w
ramach niskich cen
rynkowych.
Zakazano handlu
końmi, skórami i
wełną, wyrobu kaszy
i krup, a żeby
zemleć zboże
należało mieć
pozwolenie.
Zabierano także
najlepsze konie na
potrzeby armii.
Część ludność
Starogrodu w odwecie
przeciw wrogim
okupantom wstępowała
do konspiracyjnych
organizacji
wojskowych. W 1914
roku w powiecie
nowomińskim powstaje
POW (Polska
Organizacja
Wojskowa). Spośród
starogrodzkich
mężczyzn wiadomo, że
należeli do niej:
Jan Całka s.
Elżbiety,
Jan Czmoch
s. Jana,
Stanisław
Czmoch s. Józefa,
Szczepan
Gałązka s.
Franciszka,
Stanisław S.
Szczepana,
Władysław
Zawadka s. Józefa,
którzy w grudniu
1918 roku ochotniczo
wstąpili do Wojska
Polskiego.
Rok 1920
W 1920 roku pod
Warszawę dociera
Armia Czerwona,
jednak zdecydowany
odwet polskich sił
rozgromi
bolszewików.
Starogród znalazł
się na szlaku
przemarszu polskich
dywizji znad Wieprza
(Garwolin), które
szły w kierunku
Mińska Mazowieckiego
i 17 sierpnia
zdobyły to miasto.
Przez Starogród
przeszły wówczas: 14
dywizja piechoty,
gen. Daniela
Konarzewskiego-
głównie 55 pułk pod
dowództwem ppłk
Gustawa Paszkiewicza
i 57 pod dowództwem
ppłk Antoniego
Szylinga. Spotkały
się z radością
mieszkańców
Starogrodu. Widząc
słabnącą siłę wroga
mieszkańcy zaczęli
prowadzić
działalność przeciw
okupantom. Stanisław
Całka opierając się
na relacjach
naocznych świadków
opisuje sytuację
kiedy to
grupa mężczyzn ze
Starogrodu uzbrojona
w widły i siekiery
zaatakowała i
rozbroiła kilku
bolszewickich
żołnierzy.
Jednym z nich był
Gustaw
Zabiegliński,
który niemalże
tracąc życie w owej
akcji w geście
podziękowania Bogu
wybudował w
Starogrodzie
kapliczkę.
Wśród mieszkańców w
owej wojnie zginęli:
Władysław
Zawadka s. Józefa
pod Nowogródkiem
oraz Jan
Zwierz s. Józefa pod
Równem.
II wojna
światowa
W sierpniu 1939 roku
zostało powołanych
28 mężczyzn ze
Starogrodu.
Wkroczenie armii
niemieckiej do wsi
(zmotoryzowane
czołówki dywizji
pancernej „Kempf” i
Brygady Kawalerii)
miało miejsce 10
września, na
szczęście obeszło
się bez ofiar.
Natomiast najbliższe
walki rozgrywały się
w Siennicy. 12-14
wrześnie przeszły
przez wieś oddziały
Zgrupowanej
Kawalerii gen.
Władysława Andersa,
które wcześniej
stoczyły bitwę pod
Mińskiem
Mazowieckim. Wśród
poległych we
wrześniu mieszkańców
wsi, prawdopodobnie
w bitwie nad Narwią,
był kpr Stanisław
Sadowski s. Jana.
Do niewoli
niemieckiej wzięto:
Stefana Czmocha,
Stanisława
Jastrzębskiego, Jana
Łubiana, Władysława
Santorka, Jana
Wiśniewskiego,
Henryka Zawadka.
Natomiast do niewoli
sowieckiej trafili:
Józef Całka, Jan
Trębacz oraz
Aleksander Sadowski.
A. Sadowskiemu udało
się przeżyć i wrócić
do rodzinnej
miejscowości w 1947
roku. Po ataku wojsk
niemieckich na
Sowietów doszło do
porozumienia między
Związkiem Radzieckim
i Polski (na
emigracji). Dzięki
temu z zesłanych,
wziętych do niewoli
Polaków
zorganizowano Polską
Armię pod dowództwem
gen. Władysława
Andersa. Aleksander
Sadowski- rolnik ze
Starogrodu, zesłany
do łagru pod
Archangielskiem,
zaciągnął się do tej
armii. Syberyjskiej
katorgi nie udało
się przeżyć braciom
Franciszkowi
i Janowi Burek.
Los innego
mieszkańca
Stanisława Całki,
ochotnika z 1918
roku, zakończył się
tragicznie 11
kwietnia 1940 kiedy
to został
zamordowany przez
NKWD w Ostaszkowie.
Śmierć w Katyniu
poniósł
ppor. Leona
Kaźmierski.
W 1940 roku we wsi
represje nasiliły
się. Jedną z akcji
okupanta było
otoczenie wsi i
wzięcie do niewoli
kilku mężczyzn:
Jana, Stanisława i
Tadeusza Całków,
Bolesława Krupkę i
Jana Sadowskiego,
wtrąceni do
warszawskiego
więzienia zostali
zwolnieni po 11
miesiącach. Dwóch
mieszkańców:
Stanisław Czmocha
i Aleksander
Rogowski-
podejrzani o
członkowstwo w
Związku Walki
Zbrojnej złapano
podczas próby
przekroczenia
granicy
niemiecko-sowieckiej,
a następnie wysłano
do Oświęcimia. Tam
ponieśli śmierć.
Wśród mieszkańców
kilkanaście mężczyzn
i kobiet należało do
AK i AL., wielu
innych tworzyło
miejscowe placówki
ruchu oporu i
samoobrony. 11
listopada 1943 roku
żołnierze BCh i AL
zorganizowali akcję
w której udział
brali także
partyzanci ze
Starogrodu (Stefan
Czmoch, Stanisław
Dąbrowski, Józef
Gabryś, Stanisław
Zawadka i Piotr
Książek). Dowódcą
został kpt. Jan
Rybacki ps „Janek” a
zastępcą ppor. Jan
Całka „Bacia. ”Celem
byli stacjonujący w
Dłużewie Niemcy oraz
w Siennicy
Mongołowie.
Liczących łącznie
80
partyzantów oddział
zebrał się w
Starogrodzie pod
kapliczką,
gdzie podstawiono 16
furmanek. Akcja
zakończyła się
jednak
niepowodzeniem. W
Siennicy miano
najpierw zlikwidować
wartę, co się jednak
nie powiodło,
natomiast w Dłużewie
Niemcy zajęli
stanowiska obronne.
Strzelanina trwała
do świtu a oddział
wycofał się.
Na początku
październiku 1942
roku nastąpiło
kolejne oblężenie
wsi przez
żandarmerię i
policję. Pojmano:
Stanisława i
Tadeusza Całków ich
ojca Stanisława oraz
szwagra Stanisława
Przybysza i
umieszczono w
więzieniu w Mińsku
Mazowieckim.
Aresztowania
uniknęli Jan
Całka,
Bolesław
Krupka i
Jan Sadowski,
którzy wstąpili do
leśnych oddziałów,
tam w różnych
okolicznościach
stracili życie.
Wśród ofiar
niemieckiego reżimu
znalazły się także
dwie rodziny
żydowskie
(Mokobodzkich i
Lipińskich-24 osoby)
mieszkające w
Starogrodzie.
Zginęli w obozie
zagłady w Treblince.
Śmierć poniosło
także dwóch młodych
Żydów. Ukrywali się
oni przed okupantem,
jednak czasami
nocowali u rolnika
Jana Górskiego.
Pewnej nocy 1944
roku do domu rolnika
wtargnęło dwóch
nieznanych osobników
i zamordowało
nocujących tam
mężczyzn. Jak
napisał w swojej
książce S. Całka
zbrodnia ta była
dobrze znana przez
miejscowych ludzi i
zdecydowanie
potępiana .
Mieszkańcy wsi
często udzielali
pomocy Żydom
(udzielali
schronienia,
dostarczali żywności
i potrzebnych
rzeczy).
Wieś ta dotkliwie
doświadczała terroru
i prześladowań
okupanta, poza
wymordowaniem
starogrodzkich Żydów
w trakcie trwania
okupacji zginęło 34
mieszkańców tej
miejscowości jak
podaje S. Całka:
W październiku 1942
r. aresztowano:
Stanisława Całkę s.
Antoniego l. 70,
Tadeusza Całkę l.
30, Stanisława Całkę
l. 27, Stanisława
Przybysza l. 0[…]
których 23 grudnia
tegoż roku
rozstrzelano pod
Wielkimi Dębami.
2 lutego 1943 r.
rozstrzelano na
drodze wiodącej ze
Starogrodu do
Ptaków, Mariannę
Sikorę l. 38 (wdowę)
i Stanisława
Przybysza l. 53.
5 lutego 1943 r.
rozstrzelano na
terenie własnej
posesji Jana
Jastrzębskiego l. 65
i jego syna
Władysława
Jastrzębskiego (l.
27) […]tego samego
dnia rozstrzelano
[…] Jana
Orzechowskiego.
W marcu 1943 r.
zginął w walce z
Niemcami w
Zabieżkach Bolesław
Krupka l. 22, Jan
Sadowski s.
Franciszka l. 33
zginął w innej
potyczce pod
Budziskami.
W powstaniu
warszawskim polegli:
Kazimierz Krupka l.
20 i Kazimierz Całka
l. 27.
W
hitlerowskich
obozach zagłady
ponieśli śmierć:
Tadeusz Całka l. 35,
Władysław Czmoch l.
36 w Stutthofie,
Stanisław Czmoch l.
22 i Aleksander
Rogowski l. 22 w
Oświęcimiu,
Stanisław Wilczek l.
22 na Pawiaku,
Tadeusz Dąbrowski s.
Stanisława l. 20 w
Gross Rosen.
20 lipca 1944
rozstrzelany został
w tzw. Lisich Jamach
pod Garwolinem
Stefan Chojecki s.
Walentego l. 21, a
jego brat Aleksander
Chojecki l. 17
zginął ok. 28 lipca
1944r. od strzału
wkraczających wojsk
sowieckich. W
kwietrniu1943 r.
zginął z powodów
nieznanych: Jan
Całka s. Elżbiety l.
45, a w marcu 1944
r. Julianna Całka l.
76 i jej syn
Franciszek Całka l.
45[…]
Zamachów na życie
tych ludzi dokonały
grupy organizacji
podziemnych (BCh),
prawdopodobnie nie
słusznie.[…] W tym
też czasie, Tadeusz
Całka l. 18 i
Stanisław Sikora l.
21 stracili życie w
dotąd nie
wyjaśnionych
okolicznościach.
Władysław
Chodkiewicz l. 20
zginął od pocisku, a
Anna Gawryjołek l.
71 w czasie napadu
rabunkowego wiosną
1942 r.
28 lipca 1944 roku
wkracza Armia
Czerwona. Walki
koncentrowały się
pod Siennicą i były
częścią bitwy
pancernej, która
miała miejsce pod
Mińskiem
Mazowieckim. Na
obszarze między
Siennicą a
Starogrodem walki
trwały 5 dni.
Ludność Starogrodu
szukała schronienia
w lasach. Po
przejściu wojsk
sowieckich, wieś,
pola i łąki
wyglądały
przeraźliwie.
Budynki były
zakurzone, płoty
połamane, drogi i
pola zryte lejami po
bombach, kołami i
gąsienicami ciężkich
pojazdów (Całka S.,
2012, s. 87-88).
Prześladowania
okupanta trwały
nadal w listopadzie
1944 roku NKWD
rozstrzelało Jana
Chodkiewicza, gdyż
uznało go za kułaka.
Jana Górskiego
skazano na 10 lat
katorgi, natomiast
Czesława Olczaka
(żołnierz AK l. 18)
zesłano na Syberię.
Fundacja
pomnika.
Pomnik wzniesiony w
2003 r. w hołdzie
poległym i
pomordowanym
mieszkańcom
Starogrodu w latach
1914-1920 i
1939-1945.
 |
Pomnik został ufundowany
przez płk Stanisława
Całkę autora
książki Starogród- wieś
mazowiecka, książkę tę
wydano w nakładzie 600
egzemplarzy na koszt jej
autora. Ziemię pod pomnik
przekazał Józef Brzezek
(miejscowy rolnik). Projekt
pomnika przygotowała
architekt Jolanta Całka
(córka fundatora), a wykonał
go murarz Ryszard Całka.
Uroczyste odsłonięcie
pomnika miało miejsce 14
września 2003 roku.
Szczegółowy opis tej
uroczystości znaleźć można w
artykule Franciszka
Zwierzyńskiego Starogrodzkie
memorabilia jak napisał:
Takiej wspaniałej
uroczystości, z tak dużą
ilością obecnych dostojnych
gości Starogród nigdy nie
miał.
|
|
fot. Zwierzyński F.,
2004, s. 251 |
|
Z Warszawy przybyli
kombatanci: płk
Józef Koleśnicki -
prezes Zarządu
Okręgu Warszawskiego
Związku Kombatantów
RP i Byłych Więźniów
Politycznych,
frontowy żołnierz I
Armii WP, kawaler
Krzyża
Komandorskiego OOP,
który przeszedł
szlak bojowy od Bugu
do Łaby; płk Stefan
Klonowski -
wiceprezes Zarządu
Okręgu ZKRPiBWP,
żołnierz II wojny
światowej, Kawale
Krzyża
Komandorskiego OOP;
mjr Jerzy Michalski
- prezes środowiska
żołnierzy 21. pp
„Dzieci Warszawy";
inż.. Erwin Łaciok,
przewodniczący Rady
Żołnierzy Września
1939 r. Okręgu
Warszawskiego; płk
Kazimierz Bigos -
frontowy żołnierz 4
Dywizji Piechoty;
płk Kozieł -
kombatant II wojny
światowej, Kawaler
Krzyża
Komandorskiego OOP;
płk Karol Maj - były
dowódca oddziału
partyzanckiego BCh
na Ziemi
Świętokrzyskiej,
Kawaler Krzyża
Virtuti Militari i
płk Jerzy Szewełło -
zesłaniec syberyjski
wywieziony w czasie
II wojny światowej.
Dowódcę 2.
Mazowieckiej Brygady
Obrony Terytorialnej
płk. dypl. Zygmunta
Mochockiego
reprezentował mjr
dypl. Zenon
Trendowicz - szef
sztab tej jednostki.
Z Wojskowej Komendy
Uzupełnień w Mińsku
Mazowieckim przybył
mjr Tadeusz Wilk,
zastępca komendanta
WKU. Samorządowe
władze gminne
reprezentowali: wójt
Grzegorz Zieliński,
jego zastępca
Radosław Legat i
przewodniczący rady
gminy Jacek Zwierz.
Liczna była grupa
miejscowych
kombatantów AK z
Czesławem Zawadką na
czele - długoletnim
więźniem słynnego z
okrucieństwa
więzienia we
Wronkach.
Uroczystość została
rozpoczęta uroczystą
Mszą Świętą w
kościele parafialnym
p.w. Matki Boskiej
Częstochowskiej,
sprawowaną przez
proboszcza parafii
Latowicz, ks.
Wojciecha Zduna przy
udziale ks. Jana
Ornata, proboszcza
parafii w Gocławiu
Diecezji
Siedleckiej. Czytana
na ten dzień
Ewangelia wg św.
Jana (roz. 3, 13-17)
dotyczyła
wywyższenia Syna
Człowieczego.
Homilię na temat
święta Podwyższenia
Krzyża Świętego i
przeżywanej
uroczystości
wygłosił ks.
Proboszcz Józef
Sobieraj. We Mszy
Świętej wzięła
udział kompania
honorowa 2-ej
Mazowieckiej Brygady
Obrony Terytorialnej
im. Generała
Franciszka Kleeberga
z Mińska
Mazowieckiego, którą
dowodził por.
Arkadiusz Wojtaczka
wraz z pocztem
sztandarowym. Obecni
na Mszy byli prawie
wszyscy mieszkańcy
Starogrodu wraz z
członkami rodzin z
innych miejscowości,
którzy przybyli na
tę uroczystość.
Po Mszy Świętej w
asyście werblistów z
jednostki pancernej
w Wesołej, pocztu
sztandarowego i
kompanii honorowej
2-ej Mazowieckiej
Brygady Obrony
Terytorialnej im.
Generała Franciszka
Kleeberga z Mińska
Mazowieckiego, przy
udziale kapłanów
przemaszerowano pod
Pomnik. Tutaj
uroczystości
rozpoczęły się od
odśpiewania hymnu
narodowego.
Przemówienie
okolicznościowe w
imieniu Społecznego
Komitetu
Organizacyjnego
wygłosił płk dr
Stanisław Całka,
który w tak
uroczystym dniu
przywdział galowy
mundur wojskowy. W
swojej mowie
przywołał pamięć 10
mieszkańców wsi,
ofiar I wojny
światoweji wojny
polsko -
bolszewickiej w 1920
roku, oraz czasów II
wojny światowej,
które zabrały życie
ponad 30 osobom,
poległym na różnych
frontach lub
zamordowanym przez
hitlerowskich i
sowieckich
najeźdźców. Płk
Całka zauważył, iż
choć nie wszyscy z
nich zginęli walcząc
z bronią w ręku, nie
wszyscy byli
bohaterami, ale swe
życie oddali za to,
że byli Polakami.
Podał przykłady
rodzin: Całków,
Kowalskich,
Jastrzębskich, z
których to Niemcy
rozstrzelali po
kilka osób.
Wspomniał jeńców
wojennych: por.
Leona
Kazimierskiego,
zamordowanego w
Katyniu, policjanta
Stanisława Czmocha w
Ostaszkowie, oraz
kpr. Stanisława
Sadowskiego, który
poległ w Kampanii
Wrześniowej nad
Narwią.
Aktu odsłonięcia
Pomnika dokonał
poczet w składzie:
Czesław Olczak -
były mieszkaniec
Starogrodu, żołnierz
Armii Krajowej,
aresztowany przez
NKWD, który
przebywał na Syberii
od 1944 do 1947
roku, Władysław
Kulka - żołnierz
Września 1939 i AK,
który cudem uniknął
niechybnej śmierci z
rak UB w 1946 roku,
Michał Zieliński -
żołnierz I Armii
Wojska Polskiego,
który przeszedł
szlak bojowy od
Wisły do Berlina,
Grzegorz Zieliński -
wójt Gminy Siennica.
Następnie kapłani
dokonali ceremonii
poświecenia
pomnika[…]Po
odsłonięciu pomnika
głos syreny
miejscowej straży
pożarnej przerwał
ciszę przenikliwym
dźwiękiem, a trębacz
odegrał sygnał
Wojska Polskiego i
kompania honorowa
oddała trzykrotną
salwę karabinową.
Następnie złożono
kwiaty pod
pomnikiem.
W imieniu miejscowej
władzy przemówienie
wygłosił wójt
Grzegorz Zieliński,
dziękując
fundatorowi za
wspaniały prezent
dla Starogrodu.
Wiceprezes
Towarzystwa
Przyjaciół Mińska
Mazowieckiego -
Franciszek
Zwierzyński, który
wraz z delegacją i
pocztem sztandarowym
swego stowarzyszenia
uczestniczył w
uroczystości,
nakreślił
działalność
społeczną i
regionalną płk dr
Stanisława Całki.
Wyraził dumę z
posiadania takiego
członka w szeregach
swej organizacji.
Następnie płk Józef
Koleśnicki - prezes
Warszawskiego
Zarządu Okręgowego
Związku Kombatantów
RP i byłych Więźniów
Politycznych,
przemawiając w
imieniu kombatantów
podniósł zasługi i
zaangażowanie płk.
Całki w służbie
wojskowej i we
wszelkich
działaniach
społecznych, jakie
wiązały się z
upamiętnianiem i
pomocą byłym
wojskowym i
kombatantom. Na
zakończenie płk
Stanisław Całka
podziękował zebranym
za przybycie, a
członkom Społecznego
Komitetu Budowy
Pomnika - ks.
Józefowi
Sobierajowi, wójtowi
Grzegorzowi
Zielińskiemu,
dyrektor szkoły
Annie Zalewskiej i
komendantowi OSP w
Starogrodzie,
Sylwestrowi
Czmochowi za pomoc i
wsparcie w
wykonywaniu szeregu
prac technicznych i
organizacyjnych.
Dopełnieniem części
oficjalnej było
uroczyste
przekazanie pomnika
w opiekę uczniom
miejscowej szkoły
podstawowej. Uczeń
Piotr Baran -
przewodniczący
samorządu
uczniowskiego, w
imieniu uczniów
złożył deklarację
należytej opieki i
dbałości o pomnik.
Młodzież z tej
okazji przygotowała
występ artystyczny,
na który złożyła się
„wiązanka"
patriotycznych
pieśni i wierszy.
Szczególnie wyróżnił
się Sebastian
Wilczek z III klasy,
pięknie deklamujący
wiersze. Program
artystyczny
przygotowały
nauczycielki; p.
Urszula Duszczyk i
p. Bożena
Łobodowska, pod
kierunkiem pani
dyrektor szkoły mgr
Anny Zalewskiej.
Występy uczniów
zakończyły się
odśpiewaniem Roty
„Nie rzucim ziemi
skąd nasz ród...".
Nad bezpieczeństwem
uroczystości,
odbywających się w
Starogrodzie przy
ruchliwej drodze,
czuwał patrol z
Komendy Powiatowej
Policji z Mińska
Mazowieckiego.
Uroczystość
zakończył tradycyjny
wojskowy posiłek -
grochówka i bigos,
przygotowany przez
kuchnię jednostki
wojskowej w Mińsku
Mazowieckim, a
serwowany przy
wspólnym stole przed
szkołą przez
członkinie Koła
Gospodyń Wiejskich.
Uczestnicy
uroczystości
skorzystali z
zaproszenia pani
dyrektor i wpisali
się do księgi
pamiątkowej
prowadzonej przez
starogrodzką szkołę
.
Prawna Ochrona
miejsc pamięci narodowej.
Kapliczka nie
podlega
potwierdzonej
ochronie prawnej,
pośrednio ochroniona
na podstawie wpisu
do gminnej ewidencji
zabytków układu
urbanistycznego wsi
datowanego na
XVI-XIX wiek.
Zagrożenia.
brak zagrożeń.
(Możliwość
wystąpienia nieznanych mogił wojennych
Upamiętnienie, nie
jest związane ze
znaną mogiłą
wojenną.
Lokalizacja na
mapie.
 |
| 1. Lokalizacja Pomnika,
2 lokalizacja kapliczki
dziękczynnej fundacji
Gustaw Zabieglińskiego. |
Literatura:
Agroturystyka na
Ziemi Mińskiej
1. Całka S.,
Starogród- wieś
mazowiecka, Warszawa
2012.
2. Borkiewicz A.,
Koncentracja nad
Wieprzem, „Bellona”,
t. XIX, 1925, s.
169-209.
3. Zwierzyński F.,
Starogrodzkie
memorabilia,
„Roczniki Mińsko
Mazowieckie” 12,
2004, s. 248-253.
4.
http://mct.org.pl/pomnik-w-starogrodzie/
5.
http://eksploratorzy.com.pl/viewtopic.php?f=233&t=25756
Szlak
Niepodległości
jest narzędziem
edukacyjnym
stworzonym przez
Fundację na rzecz
Krajobrazu
Kulturowego.
Szlak pomyślany
został jednocześnie
jako Przewodnik
Turystyczny,
narzędzie edukacyjne
na potrzeby
organizacji
terenowych gier
historycznych oraz
element realizacji
misji naszej
Fundacji związanej z
ochroną miejsc
pamięci narodowych
zaś szczególnie
grobów i cmentarzy
wojennych.
Lista dostępnych punktów Szlaku Niepodległości
fundacja @ krajobraz.org.pl
|